Hội bài chòi say đắm bao lòng người bởi tính chất giải trí pha lẫn nét đẹp xưa. Xưa hay nay, ngày Tết hay dịp lễ hội du lịch, bao giờ cũng thế, hội bài chòi dễ nhận ra bởi khung cảnh hội làng với hình ảnh những chòi tranh được dựng lên, bởi sự đông vui, rộn ràng của chốn làng quê ngày thường vốn yên lặng.
Làng Thanh Thủy Chánh xã Thủy Thanh (thị xã Hương Thủy) là nơi duy nhất của cả tỉnh còn giữ được sinh hoạt mở hội bài chòi ngày tết. Người chơi ngồi trong các chòi tre lợp lá. Mỗi hội bài chòi gồm có 11 chòi, 5 chòi đặt hai bên, 1 chòi ở giữa, còn phía trên là bàn điều khiển. Mỗi hội bài được chia thành 9 ván, mỗi ván người chơi phải đánh hết 5 quân bài. Kết thúc mỗi ván, nếu chòi nào ăn đủ cả ba cặp quân bài trước thì hô “tới” và được tặng cờ, thưởng tiền. “Đi bài” là một người cầm ống tre đựng những quân bài xóc xóc, đi quanh những chiếc chòi và hô bài bằng những câu dân ca có từ trùng với tên con bài. Chẳng hạn, người chủ trò hò câu: “Rủ nhau đi đánh bài chòi/ Để cho con khóc đến lòi rốn ra…” là con “rốn”, hay “Không ngon cũng bánh lá gai/ Dù anh có dại cũng trai học trò” là con “trò”, “Vai mang bị bạc kè kè/ Nói bậy nói bạ nẫu nghe ầm ầm” là con “ầm”...  Nhiều khi chỉ là những câu hò vu vơ, tếu táo và đánh đố nhưng người chơi quen tay, rành rõi cũng hiểu được con bài là gì. Như, “Không ăn trầu, cũng chẳng đánh son/ Rứa mà cái chi cứ đỏ lói lói…” là ý chỉ con “mỏ”… Trong chòi, ai đang cầm trên tay con bài vừa rao thì gõ “cốc cốc cốc” vào chiếc mõ tre treo bên cạnh chòi để báo hiệu với người chủ trò.

Người chủ trò

Mệ Lê Thị Chanh, một trong những người cao tuổi của xã Thủy Thanh thuộc khá nhiều câu hô bài chòi, mệ cho biết: “Tui biết hò từ thời 30 tuổi. Tết năm mô cũng có hội bài chòi bày ra đánh. Họ đánh nhiều lắm. Trưa mệt, họ lên Cầu Ngói ăn uống nghỉ ngơi, rồi lại xuống đánh. Họ đánh cả ngày. Đây là truyền thống của làng rồi, từ lúc xưa đến chừ, cứ có hội là có bài chòi, thích lắm”!

Thành quả sau một ván bài

Mới đây Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã phê duyệt Kế hoạch xây dựng hồ sơ đề cử quốc gia “Nghệ thuật bài Chòi miền Trung” đề nghị UNESCO đưa vào danh sách di sản phi vật thể đại diện nhân loại. Thừa Thiên Huế là một trong số 10 tỉnh thành được khảo sát, thu thập thông tin, phục vụ việc xây dựng hồ sơ. Trong quá trình khảo sát, các nhà nghiên cứu văn hóa thống nhất rằng, bài chòi ở Thừa Thiên Huế đang biến đổi theo xu hướng đơn giản hóa, lược bớt chức năng vai trò của anh hiệu (người đi bài), nhạc lễ, câu ca diễn xướng và cả chòi chơi...
Theo tác giả Đồng Văn trong bài “Giữ hồn bài chòi” dẫn lời Ths. Lê Anh Tuấn, Phó Giám đốc Phân viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam tại Huế: Trước đây, một ván chơi có khi kéo dài cả hai ba giờ, sự được thua chẳng làm ai đoái hoài bởi cái chính là để nghe và xem “anh hiệu” trổ tài diễn xướng, nhưng nay do nhiều tác động, một ván chơi kết thúc rất nhanh. Mục đích tổ chức hội bài chòi hiện ngoài việc vui chơi còn là mong muốn tạo thêm nguồn thu nên hội bài bỏ qua nhiều nghi lễ, nghi thức mà đi thẳng vào hội chơi và hô nhanh các con bài. Điều này khiến cho trò chơi ngày càng đơn giản mà mang ý nghĩa khác. Ông Nguyễn Mậu Hòa, Phó Chủ tịch UBND xã Thủy Thanh cũng cho biết thêm hiện trạng này đang ít nhiều xuất hiện ở các hội bài chòi của địa phương. Chính vì vậy, với định hướng tập trung quy hoạch và phát triển bài chòi thành hoạt động chính ở xã để phát triển du lịch, Thủy Thanh từng bước hỗ trợ kinh phí và tạo điều kiện về nhiều mặt để ban tổ chức của các hội bài đầu tư chất lượng tốt hơn.
Việc bảo tồn loại hình bài chòi cũng đặt ra nhiều thách thức. Theo Ths. Lê Anh Tuấn, nếu hiện nay các hội người cao tuổi đang nỗ lực duy trì bài chòi qua các hình thức khác nhau thì việc phát triển nó lại cần đến lớp trẻ. Trong khi đó, những cách làm hiện nay chưa thể kéo được người trẻ đến với trò chơi này, chứ chưa nói đến việc họ kế thừa để có trách nhiệm làm sống lại sinh khí của bài chòi.
Ths. Lê Anh Tuấn cũng đề nghị: “Tổ chức bài chòi ở Thủy Thanh thành một câu lạc bộ chuyên nghiệp rồi nhân rộng ra các làng khác. Để nhân rộng mô hình sinh hoạt bài chòi ở Thủy Thanh hiện nay một cách thiết thực và hiệu quả, các ban ngành văn hóa và chính quyền địa phương phải có sự hỗ trợ kinh phí xây dựng chòi, nhằm đảm bảo tổ chức thường niên theo hình thức truyền thống. Ngoài việc tạo sân chơi cho cộng đồng địa phương, còn tạo môi trường truyền dạy đầy sinh động cho lớp trẻ, tạo nhân tố duy trì trò chơi dân gian này”.